HY VỌNG ĐẦU XUÂN

 

 

1.      Ngày xuân, theo truyền thống, “khai bút” là việc làm thú vị. Vậy, thưa thầy, chúng ta thử nói chuyện ngày xuân về chủ đề chữ nghĩa một chút: Dư luận cho rằng, ngày nay, việc chữ nghĩa, sách vở không còn quá quan trọng, thay vào đó việc làm giàu mới là chuyện cần thiết. Lẽ nào, chuyện chữ nghĩa lại không còn quan trọng trong giai đoạn hiện nay?

 

Ngày xưa, trong nền kinh tế chưa phát triển, “túi thơ” và “túi bạc kè kè” thường đối lập nhau. Người có “chữ nghĩa” thì chọn một trong hai con đường: làm quan phát tài hoặc “an bần lạc đạo” (“túi cơm, bầu nước, ở trong ngõ hẹp, gối cánh tay mà tự vui!). Người “làm giàu” thì thường tích cóp tiền bạc bằng con đường… độc lập với chữ nghĩa và tình nghĩa như hình ảnh chàng trọc phú trong Tỳ Bà Hành của Bạch cư Dị:

 

Khách trọng lợi khinh đường ly cách

Mãi buôn chè sớm tếch nguồn khơi…

 

khiến cụ Khổng phải than thở: “giàu có mà ham thích lễ nghĩa thật ít có vậy!” (“Phú nhi háo lễ, tiễn hỷ!). Nói cách khác, giữa “tri thức” và “hành vi kinh tế” chưa có mối quan hệ hữu cơ. Và, theo tôi, đó là một trong những nguyên nhân cơ bản dẫn đến sự trì trệ của phương Đông và của nước ta nói riêng. Hai thái độ tưởng như cực đoan, một bên là “ức thương" (“không tham ruộng cả ao liền, tham vì cái bút cái nghiên anh đồ”) và bên kia là… “đồng bạc đâm toạc tờ giấy” thực ra chỉ là hai mặt của cùng một sự việc!

 

Ngày nay, nếu vẫn giữ lối tư duy đối lập ấy là đi lùi về quá khứ chứ không phải hướng đến tương lai, hay ít ra, không đi vào được thời hiện đại, vì đặc điểm cơ bản của “Hiện đại” là: khoa học hóa tri thức, hợp lý hóa sản xuất, chuyên nghiệp hóa việc quản lý và cai trị. Sự phát triển nhảy vọt của xã hội hiện đại vào thời kỳ của nền kinh tế tri thức, của xã hội thông tin ở đầu thế kỷ XXI lại càng tạo ra một quang cảnh hoàn toàn khác trước: sự giàu có thực sự (nếu không muốn “bạo phát bạo tàn”) phải dựa trên nền tảng tri thức, còn tri thức không chỉ là lực lượng sản xuất trực tiếp mà còn góp phần nâng cao “chất lượng sống” và đảm bảo việc gia tăng giá trị tinh thần lâu bền cho nền văn minh. Bắt chước cụ Khổng, có lẽ nên nói: giàu mà không yêu chuộng chữ nghĩa, đạo lý thì khó mà giàu… bền được! Tôi tin rằng nhận thức ấy đang lan tỏa ngày càng mạnh mẽ ở nước ta, nhất là ở giới trẻ trên con đường lập nghiệp.

 

2.      Gần đây, có quá nhiều thông tin cho rằng: Văn hóa đọc đang sa sút trầm trọng. Có người còn tiên đoán: Với sự bùng nổ của công nghệ thông tin và mạng internet,  sách vở sẽ bị thay thế dần và mất hết vai trò. Trong khi đó, ta lại thấy hiện tượng ngược lại: Các công ty sách, các nhà xuất bản đang mở rộng quy mô, còn đề tài thì phong phú hơn nhiều. Liệu rằng thông tin trên là ý kiến thừa hay đó là điều quan ngại thực sự?

 

Ta cần cả năm giác quan để sống còn và hiểu biết thế giới. Nhưng phải thừa nhận rằng các phương tiện “nghe, nhìn” (audio-visuell) là thành tựu đặc biệt của thế kỷ XX, mở rộng chân trời cảm thụ cho chúng ta. Nhưng chúng bổ sung chứ không bao giờ thay thế cho việc “đọc”, kỹ năng cơ bản của việc ghi nhớ và suy luận. Có lẽ ta không nên lẫn lộn giữa nội dung tri thức với phương tiện chuyển tải tri thức. Ở một điều kiện, thời điểm hay lứa tuổi nào đó, phương tiện này có thể lấn át phương tiện kia (và ai mà đoán được trong tương lai còn có thêm những phương tiện mới mẻ nào nữa?), nhưng kỳ cùng vẫn là tiếp thu, xử lý, vận dụng và phát triển tri thức. Mỗi phương tiện chuyển tải có chỗ mạnh của nó nhưng không thay thế cho cái khác. Sự “tích hợp” các phương tiện là hiển nhiên, và điều “đáng quan ngại” ở nước ta hiện nay, theo tôi, là còn “tích hợp” quá ít chứ không phải ngược lại: chỉ một hai ngàn bản in trên một đầu sách (hay một băng đĩa) cho hơn 80 triệu dân nào phải là do “công nghệ thông tin và mạng Internet thay thế và làm mất hết vai trò”? Ở các nước phát triển, sách vẫn thường xuyên được in hàng vạn, hàng triệu bản đấy chứ?

 

3.      Trong bài tiểu luận nhằm trả lời cho câu hỏi: “Khai minh là gì?” (Vẫn quen được dịch là “Khai sáng là gì?”) I. Kant cho rằng: Sapere aude! [Hãy dám biết!] Hãy dũng cảm sử dụng lý trí của chính mình! - đó là khẩu hiệu của Khai minh. Theo thầy, chúng ta hiện nay cần một tinh thần kiểu như thế không?

 

Tôi đề nghị dùng chữ “Khai minh” thay chữ “Khai sáng” quen thuộc chỉ vì sự chính xác của ngữ pháp Hán-Việt. Theo tôi, cần tìm hiểu bài viết và câu nói nổi tiếng ấy của I. Kant, nhà triết học và nhà khai minh vĩ đại của nước Đức thế kỷ XVIII, trong toàn bộ ý nghĩa của nó. Xét như một hiện tượng lịch sử, phong trào Khai minh, còn gọi là “thế kỷ Ánh sáng”, đánh dấu việc Châu Âu bước vào thời Hiện đại, thoát khỏi lối tư duy dựa vào quyền uy áp đặt của các thế lực thần quyền và thế quyền thời trung cổ. Xét như một tiến trình phát triển của ý thức con người, Khai minh trở thành một yêu cầu tất yếu và bất tận để làm chủ bản thân, để mưu cầu sự tự do. Hiểu theo nghĩa sau, nó mãi mãi là một “tinh thần” cần thiết cho mọi người và mọi thời. Tuy nhiên, khi Kant bổ sung cho khẩu hiệu trên bằng định nghĩa: “sự không trưởng thành [do mình tự chuốc lấy] là sự bất lực không biết dùng đầu óc của mình mà không có sự hướng dẫn của người khác”, ông còn mặc nhiên đề cập đến mối quan hệ giữa khai minh và khoa học. Khoa học hay lý thuyết (theo nghĩa từ nguyên của chữ Hy Lạp: Theoria: sự trình bày) là nỗ lực phản ánh trung thành sự vật, không thêm thắt một cách chủ quan, do đó, có giá trị phổ biến, tất yếu, liên-chủ thể. Trong khi đó, khai minh là nỗ lực phân tích, lý giải của nhà khoa học cho bản thân mình. Khai minh khác với khoa học ở khía cạnh “tự-quan hệ với chính mình” ấy. Vì thế, khai minh là cái gì nhiều hơn việc tiếp thu và tích lũy thông tin. Người được khai minh không phải là kẻ biết tất cả mà là người biết đặt cái đã biết trong quan hệ với chính mình. Khai minh không nhắm đến sự tăng tiến tri thức như khoa học mà đến sự tỉnh ngộ để làm mất đi những ảo tưởng và sự ngây thơ. Chính đó là điều được Kant gọi là “chấm dứt sự không-trưởng thành do mình tự chuốc lấy”. Như thế, khoa học và sự khai minh (hay sự độc lập suy nghĩ của con người) không chỉ không mâu thuẫn mà rất cần đến nhau. Khoa học mà không có sự khai minh sẽ không hoàn chỉnh và rơi vào trì trệ, giáo điều. Khai minh mà không có khoa học thì sẽ rơi vào sự tùy tiện chủ quan, sự ngụy biện và sự biệt phái. Ở phương Tây, người ta vừa bảo vệ chân lý khoa học (Socrate, Platon… chống lại phái ngụy biện) vừa liên minh với sự khai minh đích thực (Kant, Nietzsche, Kierkegaard, Adorno, Popper…). Ở phương Đông, các cụ ngày xưa cũng thường dạy: “Học nhi bất tư, tắc võng; tư nhi bất học, tắc đãi” (Học mà không suy nghĩ sẽ sai lầm; suy nghĩ mà không học sẽ tốn công vô ích/Luận ngữ).

 

4.      Thầy đánh giá thế nào về nền học thuật nói chung và nền triết học nói riêng ở nước ta hiện nay?

 

Câu hỏi quá rộng, vượt ra khỏi sự hiểu biết và thẩm quyền của tôi. Tuy nhiên, theo thiển ý, ở nước nào cũng thế, một nền học thuật đúng nghĩa bao giờ cũng cần đến ba cột trụ: cơ sở hạ tầng vững mạnh của tri thức (sách vở, tư liệu, các định chế khoa học…), con người khoa học đông đảo (trình độ và phẩm chất), hoạt động khoa học sôi nổi (sự tự do trong nghiên cứu và giảng dạy, trong trao đổi và tranh luận…). Cứ kiểm lại từng phương diện ấy, ta sẽ biết ngay nền học thuật của ta đang ở đâu và cần phải làm gì.

 

5.      Trong một bài trả lời phỏng vấn Thầy đã nói rằng: “Kant khuyên ta nên biết chỗ dừng lại; Hegel thì khuyến khích ta mạnh dạn tiến lên.” Vậy thưa thầy, một người trẻ bắt đầu việc học tập, nghiên cứu cần tiếp nhận thái độ của ai?

 

“Mạnh dạn tiến lên” là nuôi tham vọng lớn lao về khoa học, thậm chí, có cả “cuồng vọng” về một cái Biết tuyệt đối. Còn “biết chỗ dừng lại” là sự tỉnh ngộ, không hoang tưởng nữa và biết tự phê phán. Theo tôi, người trẻ “bắt đầu học tập” nên tiếp nhận thái độ trước để thêm hăm hở; người đã lão luyện nên tiếp nhận thái độ sau để trở nên tỉnh táo, khoan dung và “hiền minh” hơn. Hai ông đại triết gia ở nơi xa xôi và… xa xưa ấy thật ra rất gần gũi với chúng ta; họ là hai “mô hình” tư duy tiêu biểu của thời hiện đại, thách thức và bổ sung cho nhau giống như giữa “khai minh” và “khoa học” như vừa nói trên.

 

6.      Một câu hỏi cuối cùng: Thầy hi vọng điều gì cho một mùa xuân mới?

 

Còn dám và có thể hy vọng gì hơn những điều đã nói trên đây?

 

Báo Thể Thao Văn Hóa, Lê Tân thực hiện, 01.2008