ĐẠP THANH HỘI CŨ
HÀO HOA…
Bùi Văn Nam Sơn
Nhất phiến phi hoa giảm khước xuân /
Một cánh hoa bay giảm chút xuân…Khi ngày xuân đang nhạt
dần theo từng cánh hoa rơi th́ mùa lễ hội lại
nô nức đến gần: Hội Chùa Hương, Hội
Đền Hùng… và c̣n nhiều nữa những lễ hội
dân gian, và, tại sao không, những lễ hội “hiện đại”:
đèn lồng, pháo hoa, thơ, sách… Á-Âu có vô vàn chỗ khác biệt
trong phong tục tập quán, rơ nhất trong lễ hội,
nhưng có lẽ đều cùng chia sẻ với nhau một
tâm trạng nô nức, một tâm t́nh “quê chung”. Demokritus, ông tổ
của nguyên tử luận, bí hiểm khi bảo: “chân lư ẩn
ở đáy vực sâu” (có lẽ v́ thế cần có ông để
vớt nó lên!) nhưng cũng rất “trải đời” khi
nói: “Đời sống không có hội hè đ́nh đám th́ chẳng
khác ǵ một đường dài hun hút không có quán nước
nghỉ chân”. Chẳng khác ǵ một phố không cây. “Phố không cây, ôi buồn
biết bao chừng!” (Xuân Diệu).
Lễ hội không thiết
thân như cơm áo, nhưng cần thiết – và quan trọng
nữa – như trăng, như hoa. Và ngày nay ta có cả một
loạt các môn khoa học về nó! Nào xă hội học về
lễ hội, hiện tượng học về lễ hội,
lư thuyết về lễ hội… với nhiều cách tiếp
cận khác nhau: văn hóa học, phân tâm học, tôn giáo học…,
và đều đồng thanh xem trọng lễ hội như
một trong các “bước ngoặt” của văn minh nhân
loại. Người ta dùng một thuật ngữ chuyên môn
để đặt tên cho bước ngoặt ấy:
“performative turn” (bước ngoặt ngôn hành): lời tuyên bố
khai mạc lễ hội, mọi câu hô xướng trong nghi
lễ lập tức biến thành hành động, sáng tạo
nên thực tại, âm vang h́nh ảnh về sức mạnh
phi thường của Ngôi Lời trong Kinh Thánh: “Hăy có ánh
sáng! Bèn có ánh sáng…”. Trong tinh thần ấy, Hegel thậm chí
c̣n so sánh lễ hội với… chân lư bằng một h́nh ảnh
tuyệt đẹp: “Chân lư là lễ hội cuồng nhiệt
rước Thần Rượu Bacchus, nơi đó không
thành viên nào là không say khướt; và, bởi v́ mỗi thành
viên tách riêng ra, sẽ tự ngă gục lập tức, nên đám
rước cũng đồng thời là sự yên nghỉ
trong suốt và đơn giản” [khi mọi thành viên đều
lăn quay ra đất!]. Sự cuồng nhiệt của mỗi
thành viên - hiểu như sự phân hóa và tiêu vong tất yếu
của từng cá thể riêng lẻ - được hợp
nhất và “vượt bỏ” trong sự thanh tịnh đơn
giản và trong suốt của lễ hội, của chân lư!
Vậy, lễ hội là
ǵ? Thử đi t́m “định nghĩa” thứ nhất cho
cái khó định nghĩa: Trong lễ hội, một cộng
đồng thể hiện ḷng
yêu đời của ḿnh bằng những h́nh thức hiện
tiền. Chán đời th́ không thể có lễ hội! Trừ
khi trốn chạy đến một ḥn đảo thần
tiên nào đó như lời kêu gọi của Horaz: “Arwa beata
petamus, arva divites et insulas”, hăy đến một đảo
thần tiên nơi thời hoàng kim chưa mất, nơi có
món bồ câu quay ngon lành tự rơi vào miệng! (“Isola” là
ḥn đảo, từ đó có chữ “isolation”: cô lập,
biệt lập). Trong lịch sử tư tưởng, không
thiếu ǵ những thử nghiệm như thế. Ít ra là
có bốn lần: “Nhà nước cộng ḥa lư tưởng”
của Platon (427-347 tr. CN); “Utopia” của Thomas Morus (1585); “Nhà
nước mặt trời” của Tomaso Campanella (1602); “Nova
Atlantis” của Francis Bacon (1624). Cả bốn thử nghiệm
đều giống nhau ở một điểm căn bản:
tất cả đều được “Nhà nước lư
tưởng” điều tiết chặt chẽ đâu vào đấy!
Không c̣n có chỗ cho sự ngẫu nhiên, bất ngờ, tự
phát nào hết! Thi sĩ bị trục xuất, âm nhạc
và lễ hội bị hạn chế… Ralf Dahrendorf, nhà xă hội
học nổi tiếng, ví các “Nhà nước lư tưởng”
ấy với một “cổ máy vĩnh cửu” (Perpetuum
immobile). Ở đó, ta có thể có tất cả, ngoại trừ
những ǵ không đơn sắc, đơn điệu, những
ǵ có “hương bay ít nhiều” trong cảnh “ngổn ngang
g̣ đống”. Người ta chắc phải “chán đời”
lắm mới nghĩ ra được những điều
ghê gớm như thế! Nhưng cũng c̣n một ḥn đảo
khác, vui vẻ hơn, xin mời bạn ghé chơi: đó là
ḥn đảo Scheria mà Odysseus của Homer, trên đường
lưu lạc, đă ghé vào. Một xứ sở tưng bừng
lễ hội! Và, từ đây, ta có một định nghĩa
thứ hai về lễ hội: để có được
sự liên tục trường cửu của văn hóa, ta
cần phải gắn thêm vào đó yếu tố bất
liên tục của sự “thái quá”. Thái quá, xuất thần
là vượt khỏi ranh giới. Song, chính việc vượt
khỏi ranh giới mới làm lộ rơ ranh giới và xác lập
trật tự. Tuy nhiên, sự thái quá chỉ có được
chức năng tác tạo ấy một khi nó được
chính đáng hóa nhờ vào một
yếu tố “siêu việt” nào đó, để không trở
nên hỗn loạn và phá hoại mê muội Vậy, lễ hội
là sự kết hợp cả hai yếu tố: thái quá
(excess) và gợi tưởng (memoria). Lễ hội văn
hóa đúng nghĩa, qua đó, luôn đ̣i hỏi và thể hiện
một văn hóa về lễ hội.
Nói đến văn hóa lễ
hội, ta nhớ đến câu chuyện do Cicero kể về Pythagoras. Khi nhà
toán học và triết học lừng danh này của thời
cổ đại được hỏi về nghề nghiệp,
ông đáp: “chẳng có nghề ngỗng ǵ hết, v́ tôi là…
triết gia!” Lại hỏi tiếp: thế “triết gia”
là ǵ? Ông đáp: “đời người giống như lễ
hội Olympia.
Có người đến đấy để t́m kiếm
danh vọng, để được tung hô, có người
đến đấy để mua bán kiếm lời, c̣n
tôi đến đấy chẳng muốn chiếm ǵ riêng
cho ḿnh, ngoài việc “chiêm ngưỡng và thức nhận”
(contemplatio rerum et cognito). “Chiêm
ngưỡng”, “nh́n ngắm” (contemplatio) trong tiếng
Latinh đồng nghĩa với theoria
(“lư thuyết”) trong tiếng Hy Lạp. Và theoria lại bắt nguồn từ chữ theoros là người
đại diện của Thành quốc Hy Lạp cổ đại
đến dự lễ hội, hoặc để hỏi
ư thần linh qua các lời sấm ngôn hoặc đơn giản,
chỉ để có mặt và cùng tiến hành nghi lễ. Như
thế, theoria không chỉ có
nghĩa là hoạt động thuần túy tinh thần, mà là
một phương thức hiện hữu thấm đẫm
giá trị tinh thần: không bị ràng buộc với một
lợi ích nhất định nào cả mà chỉ đơn
thuần ḥa ḿnh vào lễ hội,
v́ đối tượng của nó là một cái ǵ thiêng
liêng, thần thánh, hoan hỷ. Chúa Jêsu chẳng đă từng
ví “Nước Trời” với một lễ hội, với
một đại tiệc mà ai ai cũng có phần b́nh đẳng:
“con-mensa”: cùng ngồi chung một
bàn?
Như thế, lễ hội
không chỉ là ngày… nghỉ lễ. Đối lập với
lao động vất vả thường ngày, lễ hội
là “lao động tự do”, là một việc làm không quan
tâm đến điều ǵ khác ngoài chính bản thân nó; v́ tự
nó đă đầy đủ ư nghĩa. Theo nghĩa chặt
chẽ, lễ hội không vụ lợi, chẳng “phục
vụ” cho cái ǵ (theo kiểu tổ chức lễ hội cho
khách du lịch!), cũng không đ̣i cái ǵ “phục vụ”
cho nó. Vui lễ hội là niềm vui chiêm ngưỡng, và, chỉ
trong trạng thái sống thực ấy, mọi người
(người bản xứ và… khách phương xa!) mới
có thể trực tiếp gặp gỡ nhau và gặp gỡ
một thực tại cao hơn đời sống thường
ngày. Lễ hội là một hiện tượng giàu có,
phong phú, không phải sự giàu có của tiền bạc mà
của cuộc hiện sinh. Lễ hội đón nhận sức
sống từ ḷng yêu đời và hướng thiện của
người tham dự: con người tạm thời vượt
ra khỏi ngục tù thời gian của kiếp nhân sinh hữu
hạn, để:... “cho một lần vĩnh viễn gặp
hư không”. Chỉ “tạm thời” thôi, v́ lễ hội là
ngoại lệ, v́ sẽ không có lễ hội nếu không
có đời sống hiện thực với tám giờ lao động
mỗi ngày! Nếu cuộc sống nhọc nhằn, trần
tục là mảnh đất để phát sinh và nuôi dưỡng
lễ hội th́ làm sao có thể xem nhẹ điều kiện
vật chất, thậm chí khả năng mang lại lợi
ích vật chất rất lớn, như là giá đỡ cho
lễ hội? Chỉ xin đừng quên: giá đỡ chứ
không phải… sân khấu! Nó cần được tiến
hành tế nhị, khéo léo, giống như ta không thể vô ư
để lộ… hóa đơn đi chợ khi mời khách
đến nhà.
Lễ là tảo mộ, hội là đạp thanh.
“Tảo mộ” là siêu linh, “đạp thanh” là yến oanh nô
nức, chứ không phải… giẫm đạp lên tất
cả. Xin giữ cho lễ hội măi măi là lễ hội và
chỉ là lễ hội. Để ngày mai, ngày kia, khi lớn
lên, khi già đi, vẫn c̣n đó những “đôi mắt ướt tuổi vàng khung trời
hội cũ”. Hoặc phải luyến tiếc:
Đạp
thanh hội cũ hào hoa
Giấc
vàng buổi Tảo mộ đà cáo chung
Buồn thế sao? Dại thế sao?
Nguyên Tiêu Kỷ Sửu
(Doanh nhân Sài G̣n Cuối tháng, 2.2009)