DU Ư NGHỆ
Bùi Văn Nam Sơn
1) Trong một số báo
trước đây (“Hưng
ư Thi”, DNSGCT, 11.2007), chúng ta đă có dịp nói đến
sự ham thích, hứng thú như là điều kiện cần
thiết đầu tiên cho việc học, nhân nhớ đến
câu châm ngôn: “Hưng ư Thi, lập ư Lễ, thành ư
Nhạc” trong kho tàng minh triết của cổ nhân Á đông.
Hôm nay, trong không khí đón Xuân, điều đáng bàn có lẽ
không phải là việc học mà là việc… chơi, và cũng
từ trong kho tàng quư báu ấy, ta t́m được một
châm ngôn quá súc tích để nói về việc chơi cho… đúng
điệu: “du ư nghệ”*. Sách vở cắt nghĩa: “nghệ”
là tṛ chơi và cũng là việc làm. C̣n “du” là chơi thỏa
thích trong tinh thần thoải mái. Vậy, chơi là việc
làm thoải mái, làm là cuộc chơi thỏa thích; có được
yếu tố ấy th́ gọi là “du ư nghệ”!
“Thỏa
thích, thoải mái” trái nghĩa với cưỡng chế và
ức chế. Cưỡng chế là khi “luật chơi”
không ṣng phẳng, hạn chế và luôn hăm dọa loại
người khác ra khỏi cuộc chơi, c̣n ức chế
là cứ nơm nớp lo người khác nhảy vào cướp
mất… đồ chơi hay phá bỉnh cuộc chơi. Thế
th́ c̣n ǵ là thú vị, c̣n ǵ là xuất nhập tự nhiên,
văng lai tự đắc nữa! Điều này xem ra cũng
đúng cả trong cuộc chơi “toàn cầu hóa” hiện
nay. Tôi đọc được một câu khá hay: “toàn cầu
hóa là một biểu hiện của sự tự do (thông
tin, giao lưu, mua bán…) mà bản chất của văn hóa cũng
là tự do (tiếp thu và sáng tạo). Nghĩ như vậy
th́ có sự ḥa hợp tự nhiên giữa hai phạm trù ấy”**. Rồi thêm một câu nữa: “Có người
lo ngại rằng sự phát triển mạnh mẽ của
nền kinh tế kỹ thuật trong xă hội tiêu thụ
và chủ nghĩa cá nhân sẽ phá hủy nền tảng của
văn hóa truyền thống. Có nhiều người lại
nghĩ khác. Nền văn minh tin học sẽ gắn văn hóa với phát triển, xóa bỏ sự đối
lập giả tạo giữa cái đẹp và cái có ích […],
bởi v́ lao động lúc này đồng nghĩa với sáng tạo. Giá trị hàng hóa
trước đây chủ yếu ở giá trị nguyên liệu
th́ bây giờ chủ yếu là sáng kiến, trí tuệ. Điều
này đi đôi với sự phát triển của cá nhân trong
sự phi tập trung hóa sản xuất. Cá nhân càng phát triển
cao th́ càng cô đơn, do đó nhu cầu t́m về với
cộng đồng, t́m đến văn hóa nghệ thuật
càng da diết”… Nh́n từ góc độ khác, “dường như
khả năng tự thực hiện (arete trong tiếng Hy Lạp) và thăng hoa, sự đạt
tới một tŕnh độ trưởng thành và một sự
độc lập thực sự, và cuối cùng là tính hiệu
quả, phụ thuộc ít ra là một phần vào việc
có được những
sự tự vệ văn hóa được đem lại
một cách thoải mái”. Văn hóa th́ tự do mà “những
sự tự vệ văn hóa” cũng cần “được
đem lại một cách thoải mái” là hai mặt của
“du ư nghệ”! Đó là sự thoải mái ngay trong ḷng sự
tập trung cao độ của người bắn cung: “mục
đích chính của người bắn cung không phải là bắn
trúng đích mà là nắm vững chính cái nghệ thuật bắn
cung. Khi người bắn cung nắm vững đến mức
hoàn thiện từng động tác của ḿnh; khi anh ta
thoát ra khỏi cái ư muốn thường ám ảnh là phải
bắn trúng đích th́ mũi tên sẽ tự lao đến
đích”. Làm mà như chơi; tập trung và pḥng vệ mà “một
cách thoải mái”, đó quả là tuyệt kỹ của du ư
nghệ!
2) Trong câu chuyện cổ
về ba người thợ đẽo đá trước câu
hỏi: “Anh đang làm ǵ?”
Người
thứ nhất trả lời: “Tôi đẽo đá”.
Người
thứ hai trả lời: “Tôi kiếm sống”.
Người
thứ ba trả lời: “Tôi xây dựng giáo đường".
Người
kể chuyện b́nh luận: “Với người thứ nhất,
“đẽo đá” là “đẽo đá” và không có ư nghĩa
ǵ cả (anh ta làm công việc đẽo đá như một
cái máy, rất có thể anh ta chỉ là “công cụ biết
nói”). Với người thứ hai, công việc đẽo
đá có ư nghĩa “kiếm sống” (“v́ miếng ăn”, “v́
bụng đói nên đầu gối phải ḅ”, chưa thực
sự là một ư nghĩa tinh thần). Với người
thứ ba, công việc có một ư nghĩa tinh thần: “xây dựng
giáo đường". Người thợ đẽo đá
thứ ba là một người có văn hóa”.
“Có văn
hóa” ở đây cũng có nghĩa là có tự do. Nếu bị
buộc phải xây dựng “giáo đường" th́ “người
thứ ba” cũng khó mà du ư nghệ! C̣n nếu tiếp tục
hỏi: “xây dựng giáo đường để làm ǵ?”
th́ hoặc ta sẽ rơi vào… hố thẳm hư vô, hoặc
trở lại với phiên bản được “nâng cao” về
“người thứ nhất”: để… du ư nghệ, vậy
thôi! Song, cốt lơi ở đây vẫn là nội dung và chất
lượng văn hóa trong việc “xây giáo đường”
(không nhất thiết của tôn giáo bản địa!):
“tác hại của toàn cầu hóa đến văn hóa bản
địa không phải do nguồn gốc ngoại lai của
ảnh hưởng ấy, song do tính đại chúng tầm
thường của văn hóa xâm nhập. Phải phân biệt
giữa việc đối kháng tính hạ cấp và việc
đối kháng tính ngoại lai”. Ngay Tây phương cũng
đang khổ sở và vất vả trước tính hạ
cấp của nền công nghệ giải trí khổng lồ
trên xứ sở họ! Vậy, thái độ và hành động
văn hóa phù hợp lúc này chắc hẳn không phải là sự
bo bo hợm hĩnh của hai bác Lư Toét, Xă Xệ, mà “phải
là cái ǵ cao hơn động tác ứng xử của “người
cung nữ bực ḿnh” (“dang tay muốn đạp tiêu pḥng
mà ra!”. Cung oán ngâm khúc) lẫn sự ngụy tín của hai
anh Trạng Quỳnh-Trạng Lợn: “đó là hai vế của
một câu đối, một cỗ xe ngựa song hành suốt
ḍng thời gian như một hằng số. Trạng Quỳnh là vế trắc, thông minh, tài trí, ghét kẻ
trên, hay xỏ xiên, đả kích, chửi đổng. Đó
là tâm lư kẻ bị trị, kẻ yếu muốn thắng
lại kẻ trị ḿnh, thắng kẻ mạnh hơn ḿnh
bằng lối đánh tập hậu. C̣n Trạng Lợn là vế bằng, dốt nát và lười
biếng nhưng gặp may. Đó là một chút huyễn
tưởng thường thấy của các cư dân tiền-công
nghiệp”.
“Gieo hành động,
gặt thói quen, gieo thói quen, gặt tính cách, gieo tính cách, gặt
số phận”. “Khai thác, lợi dụng t́nh thế là khôn
ngoan. Nhưng né tránh đối đầu với thực tại
chưa hẳn đă là khôn ngoan. Có những t́nh thế mà sự
đương đầu thực tại, đối đầu
với những khó khăn của thực tại mới mở
đường đi tới tự do”. Xin nói thêm: tự do
ấy của “chủ nghĩa cá nhân văn hóa” (chứ không
phải của “chủ nghĩa cá nhân” theo nghĩa đạo
đức) mới thật là “du ư nghệ”!
-----------------------
*
“Tử viết: Chí ư đạo, cứ ư
đức, y ư nhân, du ư nghệ” (Luận ngữ,
Chương VII. 6, Thuật nhi).
**
Các trích dẫn sau đây đều từ hai quyển sách hay
mới xuất bản, xin được nồng nhiệt
giới thiệu cùng bạn đọc và cũng là dịp
để tỏ ḷng biết ơn các tác giả đă thân
ái tặng sách (sẽ được giới thiệu trong “Sachhay.com”):
- Hoàng Ngọc Hiến: Văn
hóa & Văn minh – Văn hóa & Chân lư – Văn hóa & Dịch
lư. NXB Đà Nẵng, 2007.
- Nhiều tác giả (Việt Nam và
nước ngoài). Đỗ Lai
Thúy biên soạn và giới thiệu: Phân tâm học và tính
cách dân tộc, NXB Tri thức, 2007.
(Doanh nhân Sài G̣n
Cuối tháng, 01.2008)